Van Klaas Schuurman kregen wij de volgende pagina’s toegestuurd over Staphorst en Rouveen uit de Toeristenkampioen (ANWB) uit 1936. U vindt de tekst volledig uitgeschreven onder de foto’s.
Arrengs tussen Zwolle en Möppelt stiet een lange regel huzen, waor aj zo’n last hebt, aj der mit de auto gauw, gauw langes wilt, of langes mut. Last, niet mit de huzen, en ook niet mit de mèènsen, mar wel mit de koenen, die vant laand ehaald bint en die van de stegen koomt. Aj van de Lichtmis over de diek koomt dan bij der al gouw annewend, daj doar heufden um de hoek van de hèègde ziet kieken, en det “oeze vollek” dan mit de bieste rad oaver de weg henschiet. Probeert mar niet um te te fotegraferen, want doar hef een oele zèten, des toch mis.
Aj det alles ziet, dan weei, daj opt Rouvèène bint, of op Stapperst. En aj dan is op zied kiekt, dan ziej de huzen doar op zo’n mooie regel achteruut stoan man an man, een stege viak ant huus of, en achteruut weer huus an huus; enkelt zitter twi’j mit de achterenden an menare vaste, mar ’t liekt allemaale net op een klukke mit kukens, die doar zo op menare kreupen bint.
Oft er mooi is? Wat zak oe doar van zeggen: ik hebbe der now nog ies weer verscheiden dage te zuke bracht, binder veur langes efietst, der tussen deur eleupen, der achter langes eschodderd en bin op de jacht ewest noar foto’s.
Zonnefestijn
Want as de bomen blujit in de Betuwe of Zeelaand, dan ist hier ook volop feest, en dan zie’j ze hier veur, noast en tegen de huzen, de blujjende bomen, die mit zo weinig stèè tevrène wèzen mut, en dan valt het scheemsel van de takken, over de kleine roeties, in de leege ramen, bi’j de deuren langes, en over ’t witte zaand, det veur de Zundag over ’t stroatien veure huus esstreuid wördt.
Dan blikkert de zunne oaver de pompenstroaties, en trillert de takke scheemsels over de melkrikken, die doar zo mooi opetuugd schittert. Kiekter ies noa, wat ver feguren der op stoat. Ze binter mar zo op ezet, mar toch lange niet liek en ze kleurt, zoas alles hier in disse streek kleurt. Het bint hier allent de primaire kleuren, en het blouw is hier Sapperst Blouw, zoas alle hier een eigen Stapperst marrek hef, mèènsen, huzen, wagens, alles! Rood mit gruun en blouw of wit.
En wie kan oes presies vertelles waor as dit vollek vandoan ekomen is? Ze hebt os vroger willen wiesmaken, det ze van de Friese töerefmonniken ofstamden, wat wel niet meugeluk was. En aandern hebe mit Blink oes ezegd, det het Friese törrefgravers waren, die van de olde Riest of, hier hen ekomen bint.
Det kan allemoale wel woar wiezen, mar ik hebbe teveule dingen eziene en eheurd, die oes vertelt, detter toch te veule Saksische gewoontes en gebruken van veur duzend joar en older oaver ebleven bint, die hier nog as van olds geldt, um det te geleuven.
Der de oldsten van de kaante van het Möppelder Diep hier henekomen bint umder te wonen is wel vaste. En det hoefden gien Friesen wèzen um de huzen dri’j moal te verplaatsen en um int lesse te blieven, waor as veugelsussies an de diek stoat. Det was joa op Koldervèène, hier in de buurte ook zo, en int Oosten van Drenthe veranderden de huzen van de vèènewarkers joa ook in later dage nog van stile? En doar warkten toch miest Duutsers? Westfaalsen en andern.
Waar de oudste kerk stond
Of bi’j de olde boerenplase op Olde Staphorst (bij Möppelt) de eerste karke stoane hef, die verbraand is, toe noa Poasen de eileuvers de branende takken vant Poasvuur op heur aant op de kaarke lèèn, is wel niet moer te maken. Vaste is, det in een old kaarkboek annetiekend was dat in 1436 een ni’je kaarke ebouwd wörde “in de Bosch” aan de Old Diek. Hier ligt nog de verlaten huusplasen, die aj veur honderd jaar nog merakel best kunnen zien. Hier ist twi’jde kaarkhof en stoater de ieken nog um hen, zoas ze van det aandere eerst veur kört dalehouwd bint. En now stiet noa 1752 alles an de olde Postweg van Hasselt noar Grunningen, die oarver De Wiek dwars deur Drenthe gunk.
Zo wast op Stapperst en zo ist ook opt Rowwe Vèène goane, woar ze ’t olde pad èèmgoed ekend hebt as doar de olde diek, en waar ook nog laand elegen hef, det olde wèème nuumd worde.
De vèènetijd verbi’j
Veule ister veranderd in disse streek, waor de Hillichies Barreng nog vertelt van de dage, detter de “witte wieven” rond espoekt hebt, en woar bewakte vuurstien, zey, detter al veule eerder vollek ewoond hef.
Wij kunt gerust geleuven dat de vèènetied lange verbi’j is, al haalt de boeren nog wel törref uutet veld, wat aj uut de trein nog best zien kunt. De mieste huzen bint veuls te groot veur vèèneboerties, maar toch hej der hier nog iene, detter zo vurtekrupen stiet onder de bomen, en det zo’n kemeeldoaken hef hat as in Wannepervèène. ’t Is hiel aanders as die lange bouwsels mit de dubbelde baanderdeuren, die op Stapperst stoat en die van lieverloa hier egrujd bint. Veur een goeie honderd joar harren hier ook verscheiden grote boerderi’jen nog mar iene kamer, en stunter gien schörstien opt huus. Det is now alles vurt, mar die schörstientoafelties bint hier altied nog aanders as in de buurte.
Toch ist goed, daw hier alles nog ies bekiekt, want as strakkies de ni’je weg achter Stapperst umme deur ’t laand komp, as de ruilverkaveling kloar is, dan stoaw weer veur ni’je tieden ook veur disse plasen. Gelokkeg mar det de lu hier kerrels hebt as Klooster en Huls, die kloar kregen hebt, det hier niet alles “recht en slecht” emaakt wordt opt ni’je laand, mar detter ofwisseling komp en blieven kan. Dan wördt alles wel beter as in de dage van olds, toe der biesten verkocht mussen wörren, umdetter gien weide en gien heui was. Toe de lasten van de olde Stapperste Schut (bi’j Zwartsluus) de boeren te hoge leken, en toe ze bliede waren, det se die kwiet kunnen in de handlangers van de Drèènse Jhr. Roelef van Echten, die ’t schut neudug har veur zien trörrefverkoop van ’t Hoogevèènse of. Die hum vergeefs kreeg en… woardeur de boeren later zukke grote onkosten mussen maken, det ze der op achteruutgungen. Want van lieverloa kwampt’ laand umt Möppelder Diep onder water, en verwilderde “achteruut” alles.
De entekooien
Det was de tied van de entekooien en de “hutten” die dri’honderd joar bleven bestoan, en eerst in de leste twinteg joar ophollen mussen, umdetter gien water meer was. len van de leste hutten hier was die op de Rouvèènse Boavenboer, die altied nog “vangber” was, umdert hi’j wied genog uut de mèènsen lag. Uut die Rouèènse hutte, maar ook wel uut verscheiden kooien namp olde Jan Groen de enten die evöngen waren, dan mee hen Amsterdam, noast de Stapperste boeter en eier. Poelier Gerritsen in Amsterdam was de grote koper ent gebeurde in de olde tied verscheiden moal, det de kooiker in de winter op scheugels noar hem toetrok um of te rèkenen. Zo’n veugelkooi was vake veule meer eweerd as de beste boerenplase. Het is gebeurd, det de kooikers in de schroale joaren tegen menaar zèèn, asteren gien zoad meer was um de stalenten te vooren “wat zuw doen, de kool laten liggen, of een stok laand vurtdoen?” Ze gangen hen de notares en in ien “seizoen” meuk zo’n kooiker, ast goed wol, zoveule, det hi’j der een joar van leven kun, en zien verkofte land weer kopen kun toe.
Det is now alles over, vergoed: kooien, veugels, zwanen, enten, alles is sowat vurt, al schèèrt de veldoelen nog deurt Stappertse Veld, en al stoot de roofveugels nog wel op de kiepen en kukens van de boerenplasen, en al bouwt ze heur nusten nog op verbörreng stèèn “achteruut”, det al kleinder wördt door de laandhonger.
Op heden bint de Stappersters wied uut eswarremd, umdetter veur allemoale in her eigen plase gien stèè was. “Butert” uut en noar Amerika. Mar altid blieft ze zolange as ze heur eigen “goed” anhebt een bezunder vollekien, in anleg, in nature, en ook in gewoonte.
Oud-Saksische gewoonten
Nog altied geldt hier de olde moede, aster iene störem is, en de rouw is nog de old-germaanse, zoas die veur duzend en meer joar in Neder-Saksen göldt. Toe Prins Hendrik estörrem was, ister veule te doende west oaver de witte rouw.
Toe hebbik op een paar stèèn al verteld, det die witte rouw hier op Stapperst nog altid geldt, al kwamper de zwarte bi’j. Nog altied wördt veur femielie zes weken erouwd int witte, wat bi’j de vrouwlu te zien is an de “doek”, die over börst en rogge hangt. Gewoonlijk is die doek rood, mar bi’j de rouw eerst wit en dan zwart, een joar laank. En as die rouwtied umme is, draagt de kiender veur vader of moeder nog een joar een blouwe doek, waormee de twi’j joar uut erouwd wordt. Mit de voeten hent Oosten wörde de doo begraven, en op zien graf kwamp een “poaltien” te stoan as van olds, toe het “henneklied” nog gebruukt wörde en de doo in een wit doonlaken eneeid wörde.
Nog altied klept de klokke dri’j moal veur een man en twi’j moal veur en vrouwe, die vurtereisd is. Nog altid maakt de noabers het groeveceel kloar en wördt de vrenden eneugd. Wie van de varre nèven of nichten niet meer op de ceel stiet, wördt niet meer bi’j de femielie erèkend. Op groevendag goat de malu en de vrouwen beide mee. Over de kiste lig de blouwgestreepte dèken, allent de kroamvrouwen kriegt een wit laken der oaver. Op de wagen plaanke boam de kiste zit dan de twi’j vrouwiu, die ’t noaste tut de doo bint, mit een zwarte règenmaantel over ’t heufd, en in een lange regel vollegt de andern, eerst mansvollek, dan de vrouwlu. Ieder, die der now langes komp zal de kleurege doeken wel mit andere ogen bekieken, al zet hi’j niet daluk an de twi’j, dri’j of vèèr hoaken van de règenmaantel de riekdom van de draagster.
Al die klerazie wordt hier nog bewaard in de olde bissclisten, aanders as in Drenthe, woar se vake as maalkisten gebruukt wördt, of verkocht an de opkopers, die ze opknapt en noar de stèèn verkoopt. Ook de heerd ister nog, en der veur stiet de ronde tafel, mit zien gruun blad en rooie raand mar miest de kachels, de klouwerbladskachel, de dwarskachel. Nog altied hangt de olde start- of stoeltiesklokke an de kaante boam de mooie stienties mit die verscheidenheid an opschriften:
“Het land te bouwen is mijn lust,
Mijn hart en binnen zijn bewus
Te woonen bij het woelend vee,
Gelijk als Vader Jacob dee”.
of bi’j een bouwman:
De bouwman wacht van ’s Heeren hand,
Veel milden zegen op het land”
Nog altied trouwt het vollek hier “onder menaar”, enkelt bi’j de olden in, al kriegt ze ook wel ies een ni’j spil of trekt ze achteruut. Mar de vrömde zet doar niet veule van. Die kik bi’j de manlu iles moar de zulveren of golden Knopen, mar zet hi’j ook of de ongetrouwde jongkerels de allozieketten nog op de bille hebt? Hi’j kan de kleine olde petties waste niet “op” bebben, want die past allent op een Stapperste kop en bint oes een paar nommers te klein en de krullechies boam de oren mindert ook al net as die petties.
Toch bint jonges en maais as ze “klein” bint nog altid alliens geklied. Zo opt ooge dan! Want de jonges hebt zulveren knopen an de boammouwen en de maais kriegt mit een paar joar een zwart mussien op, het nettien, mit een vèèren plume en een zulveren hoake an de rechterkaante. En as se older wordt as dri’j, vèèr jaar, dan bint ze net annetrökken as heur olden, en neemt ze ook de holding en de gaank van de olderen an. Mit zes joar kriegt de maais het ooriezer op, eerst mit de “nebbe”, as ze van de schoele bint mit de golden krulle. Ant goed kuj niet zien, oj mit een Stapperste te doende hebt, mar aj zo’n jonk majn der hen ziet stappen of ande kaante ziet stóan, weei derekt, oft een “noagemaakte” is of een hierlaandse, die der van olds verkeerd hef.
De ooriezers
Nog altied schittert de ooriezers ondert warrek, bi’j ’t melken, opt laand, overal ziej ze ’t hiele joar deur. In de weke kompt oaver ’t zwarte mussien, mar ’s Zundes draagt de vrouw de witte tomusse der oaver hen, mit een doek in de eigen kleur ast règent, en ze bange bint “um ’t kistentuug en ’t ooriezer te vermotten”. Ja, in det kaarkpoed is ’t Stapperste vollek wel op zien mooiste, veral in de zomer, en de kaarkgangers hebt altied veule bekieks.
In een grote regel komt ze der op Stapport dan anstappen, manlu en vrouwen deur menare en vrömden weet niet dettet regel is, det alt vollck, det niet hen de kaarke west is, “van de weg blif”. Al wördt van de vrömden verdragen, wat van eigen vollen niet eduld wörde, moede is, det de weg allient “vant kaarkvollek is”.
Kaarkboeken mit zulveren beslag an de ketten of een koord draagt de vrouwlu, die wat wiegend voortgoat op de leege schoenen mit zulveren gespen. De olderwetse manludracht met hoge hoed en een buis mit korte broek, det vrogger bi’j ’t deupen of in de rouw edragen wörde, ziej hiel, hiel weinig meer.
Naar de maark
Nog altied goat se noar Möppelt, of noar Zwolle hen de maark, mar now niet meer op de billewagen mit de botterbenne op de roge. Nee, ’t get now allemaal “op de fietse”. De manlu, mit het eiermaantien mit een rieme umme, en de maais en de aandere vrouwlu mit of zonder buul. En aster een paar in ondertrouw egoane is, wel dan stiet de brikke in Möppelt opt Zuudende en giet het paar tegenwoordeg allent, mar vroeger mit de beide moeders of aandere vrouwlu de stad in um wat te kopen.
En as ze alles hebt, wat neudeg was, dan goat ze hen huus, en in de broedsdage trakteert ze iederiene, die der an huus komp, schooier of rieke meneer, bode of börgemeister, ’t is krek liek. En um te maken, detter gien mèènse bi’j te körte komp, goat ze ook mit de buul rond en koomt bi’j de lu an huus um die te trakteren. Alles hebt ze dan in de buul: braandewien, rozienen, glazen, (want in huus kriegie een groot berglas vol!) suker, en de lèpelties wordt niet vergeten.
En ast vollek dan etrouwd is, dan kant gebeuren, det ze bi’j de olden intrekt, “gelijk als Vader Jacob dee”, ook det ze een eigen spillechien kunt krigen.
Peerde in weerde
Zo giet hier ’t olde boerenlèèmt zien eigen gaank: nog altied wördter plagen haalt uutet veld, en bi’j huus dalegooid of op stapeld: de schoape bint vurt det is woar, mar de peerde? Die bent hier as van olds in weerde. Wat een mooie diers aj doar onder vient! Now wördt alles evaren, maar een zeumteg joar trogge, toe beachten de boeren en de jongkerels de zakken mit rogge op peerd hen de meulen. Ja, toe warender meer meulen, mar now ister mar iene meer: De Weerts mule, Oostert op, die krek veur honderd jaar begunde te malen, alted in dezelde femelie ewest hef…. en nog altied maalt Woar de kleine jonge de meuletaal nog wet ook.
Goandeweg is hier alles veraanderd, veraandert het nog hard. Noa de Spaanse griep, toe der zoveule mèènsen in de rouw kwamen, binter veule kleurege doeken weg elegd, die nooit meer edragen zult wörrren. Die ook niet meer te kregen bint.
Een mooie trek
Nog altied steltet vollek hier een “bee toe”, hellept ze menare as goeie noabers. Vroeger hönker veule vaker een “fosse” stroo an de diek, want dan wus ieder bescheid, det hi’j helpen mus, veur niks aanders as “zat eten en zat drinken”. Det was een mooie trek, det ieder der op rèkenen kun, det hi’j eholpen ral wörren, as de nood an de man kwamp. Stapperst was jo iene grote femielie: bi’j trouwen, en ook ast an de lotteng toe was en de jongkerels hen oaver de Stadsweg hen Hasselt gungen en weerumme kwamen oaver de Voartdiek. In die dagen wast groot feest, kwamen de lotjongens mit Linten an de pette weer. In de mobeliezoasie wast uut want to mus ieder onder dienst, en lotte gien iene vri’j.
Nog altied ister Ni’joarwinsen, holt de vrouwlu “’t wievenmoal”, aster een “poppien” bi’j ekomen is, en komp ook de varkensbrullefte nog veur, as “de vette” ’t lien mus um de wiemel weer vol te kriegen.
Zo ister nog vele meer te vertellen van dit olde vollek, detter zo mooi kleurt tussen de Dedemsvoart en de Riest, en woar as Aorentvollek, of Lamertvollek der nog as van olds op rekent, daj doet wat aj beloft…, mar det kan een aandere reize nog wel ies.
J. Poortman
